Utworzenie powiatu kartuskiego
W latach 1814-1815 w państwie pruskim przeprowadzona została reforma administracyjna, która objęła także prowincję Prusy Zachodnie w skład, której wchodziła ziemia kartuska. W myśl rozporządzenia rejencji gdańskiej z dnia 25 maja 1818 r. nastąpił rozpad gdańskiego okręgu rejencyjnego na osiem powiatów w tym na powiat kartuski. Ustanowiony powiat obejmował swymi granicami 1397 km2 i należał pod względem terytorialnym do największych w rejencji gdańskiej. Graniczył na północy z powiatem wejherowskim, na południu z kościerskim, na wschodzie z powiatem gdańskie wyżyny, na zachodzie zaś z powiatami prowincji pomorskiej: bytowskim, lęborskim i niewielkim skrawkiem słupskiego[1]. Powiat kartuski dzielił się administracyjnie na 13 gmin, których siedziby znajdowały się w Baninie, Chmielnie, Goręczynie, Kamienicy Szlacheckiej, Kartuzach (miasto i wieś), Przodkowie, Parchowie, Sianowie, Sierakowicach, Stężycy, Sulęczynie i Żukowie. Tereny powiatu kartuskiego zostały podzielone na jednostki gminne i majątki ziemskie. Łącznie były to tak zwane okręgi urzędowe.
W tym to okresie wzrosła rola i znaczenie osady kartuskiej rozwijającej się przy klasztorze. Wówczas to osada Carthaus – Kartuzy stała się siedzibą powiatu z starostą - landratem na czele. Kartuzy jako powiat wyróżniały się tym, że były ośrodkiem wiejskim. Pierwszym starostą powiatu kartuskiego został radca prawny Carl Michael von Groddeck. Władze starostwa nie miały jednak stałej siedziby. Na początku myślano o zaadoptowaniu pomieszczeń zrujnowanych budynków poklasztornych, wysokie koszty remontu udaremniły jednak ten pomysł. Stąd też starosta von Groddeck urzędował we własnym dworku oddalonym od Kartuz o 7 km w Wyczechowie[2]. Początkowo było to rzeczą naturalną, że landrat urzędował w swojej posiadłości, gdyż spraw urzędowych było niewiele, a praca wytworzona w landraturze w ciągu 33 lat mieściła się w jednej walizce. W 1828 r. wydany został Regulamin Powiatowy na podstawie którego wybierano Sejmik Powiatowy składający się z 54 członków wywodzących się ze sfer ziemiańskich i 5 członków spoza tej sfery.
Karl Michael von Groddeck sprawował funkcję landrata do 1832 r. – do swej śmierci. Rok później starostą kartuskim został kapitan Georg Otto von Kleist, który przez cztery lata pracował w Kartuzach, po czym przeniósł landraturę do swojego majątku w Przyjaźni. W czasie jego pełnienia obowiązków starosty, w Kartuzach wychodziła Gazeta Powiatowa Kreisblatt. Kolejnymi starostami byli Mauve (1851 – 1876), Freiherr von Schleinitz (1876-1884), von Krosingk (1885-1893), Keller (1893-1901) i Hagemann (1901-1910)[3]. Dla nich to wszystkich istotne były starania o zmianę statusu gminnego Kartuz, budowa linii kolejowej, elektryfikacja, rozbudowa infrastruktury komunalnej Kartuz. W tym też czasie zaczęły powstawać połączenia kolejowe z Pruszczem Gdańskim i Lęborkiem. Ważną reformą pruską były edykty króla pruskiego z 1807, 1808 i 1811 roku, nadające chłopom dotąd przez nich uprawianą ziemię i zwalniające ich z osobistego poddaństwa i pańszczyzny. Reformy pruskie na wsi objęły wszystkie sfery życia wiejskiego. Separacja generalna oznaczała podział gruntów między własność szlachecką – ziemiańską a grunty wiejskie. Praca na folwarku odtąd była najemna, gdyż zniesiono pańszczyznę. Taki podział ziemi był korzystny dla szlachty w tym wypadku junkrów niemieckich
Powiat kartuski w latach 1842-1920
Rządy pruskie w powiecie kartuskim charakteryzowały się polityką germanizacyjną. Przełomowym okresem dla tego terenu była Wiosna Ludów. Wrzenie demokratyczne ogarnęło całą Europę, docierając także na Kaszuby. Obie ze stron: polska i niemiecka uświadomiły sobie, że powstanie nieuchronny konflikt o terytorium. Józef Feldman w swej pracy poświęconej Bismarckowi pisał: Polska zawsze dążyć będzie do odzyskania ziem, bez których Prusy istnieć nie mogą[4].
W 1846 r. działacz kaszubski Florian Ceynowa silnie manifestował polskość Kaszub i ich więzy z narodem polskim. Przygotował na terenie powiatu kartuskiego powstanie zbrojne (tak zwaną wyprawę na Starogard), które niestety z powodu słabego przygotowania społeczności kaszubskiej, nie doszło do skutku[5]. Nieudana wyprawa starogardzka była wstępem do właściwych wydarzeń Wiosny Ludów na Pomorzu z lat 1848-1850. Polacy korzystając z wywalczonych swobód w Berlinie wybrali własne przedstawicielstwo do sejmu pruskiego. Na okręg kartusko – wejherowski posłem został ziemianin Kliński z Klukowej Huty[6]. Posłowie polscy powołali do życia Ligę Narodową Polską, która między innymi na pierwszy plan wysuwała pracę organiczną w walce o polskość. 12 grudnia 1848 roku odbyło się spotkanie organizacyjne Ligi w Kartuzach. Tymczasem fala germanizacyjna rosła. Rząd pruski wydał ustawę o wywłaszczeniu, która utrudniała nabywanie gruntów i budowę domów[7]. Wzmogło to tylko rozwój działań organicznikowskich. W 1863 roku Pomorze zostało wciągnięte w konspirację powstańczą. Informacje o powstaniu, które docierały do ludności powiatu kartuskiego, zbudzały falę entuzjazmu, wyrazem której były organizowane nabożeństwa w różnych miejscowościach między innymi w Chmielnie[8].
Poza tymi niewielkimi działaniami Kaszuby trwały w uśpieniu narodowym, a polskie elity nie wykazywały zainteresowania północnymi, pomorskimi kresami. Nie znaczy to, że na Kaszubach nie podejmowano żadnych działań. Działał tu ruch filomacki, czy też nielegalne kółka filomackie dla młodzieży. Polski Ruch Narodowy funkcjonował tu na polu politycznym, kulturalnym i gospodarczym. Powstały m.in. : Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzieży Męskiej Prus Zachodnich, Towarzystwo Czytelni Ludowych, a także kluczowe tytuły prasy: „Przyjaciel Ludu” (Chełmno 1861-1880), „Gazeta Toruńska” (1867), „Pielgrzym” (1869), „Gazeta Gdańska” (od 1891 r.) oraz „Gazeta Grudziądzka” (od 1894 r.).
Wraz z naporem akcji germanizacyjnej prowadzonej przez ,,Kulturkampf” oraz Hakatę wzrastała wśród ludności Pomorza kontestacja dla działań zaborcy. Z tego też powodu z całą bezwzględnością rząd pruski rozpoczął zwalczanie polskości na Pomorzu Gdańskim. Zamykano szkoły, wywłaszczano chłopów, prześladowano inteligencję, a organizatorów polskich towarzystw kulturalnych wtrącano do więzień. Nowym zjawiskiem był ruch kaszubski dzięki działaniom chociażby Aleksandra Majkowskiego czy Izydora Gulgowskiego.
Polityka władz pruskich – Kulturkampf skierowany przeciw ludności polskiej, jak zauważył Aleksander Majkowski pchnął Kaszubów ku polskości: Wszak nikt inny nie pchnął Kaszubów do opozycji przez rozszerzenie polityki antypolskiej na Kaszuby jak oni [Prusacy][9]. Znaczenie też miały kwestie religijne.
Powiat kartuski należał do tych rejonów, w których pruska polityka kolonizacyjna święciła sukcesy. Parcelacja ziemi przeprowadzona przez komisję odbywała się wśród małorolnych i bezrolnych chłopów kaszubskich[10]. Dalsze zakazy wprowadzono w 1872 r. zabraniając Kaszubom używania języka polskiego również przy nauce religii z wyjątkiem pierwszej klasy, a w 1876 r. zniesiono wszelkie przepisy ustawowe i zwyczajowe. W 1905 r. zamknięto polskie szkoły, a w istniejących zabroniono dzieciom mówić po polsku, zmuszając je do nauki niemieckiego. W stosunku do ich ojców stosowano terror poprzez wydalanie ich z pracy, bicie i więzienie. Stąd też latem 1906 r. wybuchł na Pomorzu ogólny strajk szkolny, w którym brało udział ponad 40 tys. dzieci. W lipcu chłopi kaszubscy z okolic Goręczyna w powiecie kartuskim wystąpili w obronie polskich szkół i języka polskiego. 30 września 1906 r. także w Pelplinie odbył się wielki wiec protestacyjny, a w listopadzie strajk objął niemalże wszystkie szkoły pomorskie. Mimo terroru policyjnego i represji władz pruskich wobec rodziców, strajk szkolny trwał 8 miesięcy[11].
Wydarzenia te, podobnie jak rosnąca rywalizacja ekonomiczna powodowały dysonanse społeczne między Kaszubami a Niemcami. Byli też Kaszubi, którzy przyjęli niemiecki punkt widzenia, dostrzegając działania niemieckie w rozwój gospodarczy. Kultura niemiecka niosła ze sobą na Kaszuby nowoczesność, a co za tym idzie znaczne przeobrażenia kulturowe. Zaniknął chociażby tradycyjny strój kaszubski. Państwo pruskie potem niemieckie miało wpływ na procesy społeczne poprzez edukację, obowiązkową służbę w armii, nie miało natomiast wpływu na spontaniczną akulturację. Kaszubi wzorowali się i podpatrywali niemieckie nowinki technologiczne czy też ich sposób gospodarowania. Mieli silne przekonanie o poczuciu wyższości kulturowej Niemców nad Kaszubami i Polakami. Trwało ono przez cały okres zaborów.
Ważne - dla władz pruskich - było zwiększenie liczby ludności niemieckiej w powiecie. W latach 1818-1910 nastąpił wzrost ludności powiatu kartuskiego o 315% - z 16.833 do 69.788 mieszkańców. Z tej ostatniej liczby Niemcy stanowili 19.318[12]. W latach ’90 XIX w. powstała polska statystyka wyznaniowa i demograficzna ludności kaszubskiej mieszkającej w prowincji zachodniopruskiej rejencji gdańskiej i powiecie kartuskim, w której odnotowano, że we wsi Bącz mieszkało 168 osób, w tym 143 Kaszubów katolików, 16 Kaszubów ewangelików i 9 Niemców. W Borowie mieszkało 26 ewangelików podlegających parafii w Przyjaźni w 1885 r.. W Grzybnie w 1875 r. mieszkało 220 osób w tym 17 ewangelików Kaszubów, 44 ewangelików Niemców. Miejscowość Kolonia jest jedyną w gminie Kartuzy wsią założoną w wyniku akcji kolonizacyjnej zainicjowanej i prowadzonej przez królów pruskich na ziemiach polskich zagarniętych po I rozbiorze Polski. Sprowadzono do niej po 50 ewangelików z Badenii i Wirtembergii. Do niektórych nazwisk dotarł Dariusz Dolatowski, są to między innymi Brauer, Hamrich, Hinz, Koschnitzki, Kuhl, Langosch, Minge, Nanuschewski, Perlick, Rieger, Schmidtke, Tarnowsky i Wohlfahst. W 1921 r. Kolonia liczyła 410 mieszkańców w tym 113 ewangelików[13].Istotne dla władz kartuskich stały się także zagadnienia rozwoju urbanizacyjnego. Służyły temu celowi podejmowane w powiecie i na terenie Kartuz inicjatywy budowlane, m.in. budowa nowej szkoły, rzeźni, rozbudowa kartuskich wodociągów[14]. Ich przebieg zakłócił i spowolnił wybuch I wojny światowej w dniu 28 lipca 1914 roku.
STAROSTOWIE POWIATU KARTUSKIEGO
W LATACH 1818 - 2023
Pruscy landraci królewscy (1818 - 1920)
Michael von Groddeck 1818 – 1833
Georg Casper von Kleist 1833 - 1851
Mauwe 1851 - 1876
Freiherr von Schleinitz 1876 - 1884
von Krosigk 1884 - 1893
Keller 1893 - 1901
Dr Gottfried Hagemann 1901 - 1910
Römhild 1911 - 1913
Dr Gustav Simon 1913 - 1920
Polscy Starostowie Kartuscy 1920 - 1939
Emil Sobiecki 1918/1920
Franciszek Esden Tempski 1920 - 1921
Wojciech Zawadzki 1921 - 1922
Leon Kowalski 1922 - 1923
Bronisław Ostoja Sędzimir 1923 - 1929
Henryk Bienkiewicz 1929 - 1931
Jerzy Czarnocki 1931 - 1937
Jan Belina 1937 - 1939
Der Kreisrat und Landrat des Kreises Karthaus 1939 - 1945
Herbert Busch 1939 - 1945
Starostowie Powiatowi Kartuscy 1945 - 1950
Michał Głowiński (Samozwaniec) 1945
Mieczysław Nowak 1945
Zdzisław Piasecki 1945 - 1946
Karol Józef Krefft 1946
Bolesław Zaparucha 1946 - 1947
Stanisław Anioł 1947
Jan Kiszkis 1948
Bolesław Skręt 1948 - 1950
Bronisław Damrath 1950
Przewodniczący Prezydium Powiatowej Rady Narodowej 1950 - 1975
Bronisław Damrath 1950 - 1953
Antoni Tusk 1953 - 1954
Albin Rychert 1954
Józef Kamiński 1954 - 1958
Ambroży Bucholc 1958 - 1971
Czesław Pieprzak 1971 - 1973
Naczelnicy Powiatu
Czesław Pieprzak 1973 - 1975
Starostowie Powiatu Kartuskiego
Marian Wilkowski 1998 – 1999
Janina Kwiecień 2000 – 2002
Janina Kwiecień 2002 - 2018
Bogdan Łapa 2018-2023
(oprac.B.K.)
[1] A. Romanow, Kartuzy stolicą powiatu [w:] Dzieje Kartuz, t.1, Kartuzy 1998, s. 266
[2] D. Dolatowski, Kartuzy. Zarys dziejów gminy od czasów najdawniejszych do 1939 roku, Kartuzy 2018, s.24
[3] Tamże, s.15
[4] Cyt. za Cezary Obracht-Prondzyński, Kaszuby w minionych dwóch stuleciach: miejsce wspólne, losy różne, podzielona pamięć [w:] Wojna na Kaszubach, opracowanie Roland Borchers, Katarzyna Madoń-Mitzner, Gdańsk 2014, s.24.
[5]J. Węsierski, Ziemia kartuska…, s. 22
[6]J. Borzyszkowski, Polski ruch narodowy...,s.5
[7]J. Węsierski, Ziemia kartuska, s. 23
[8]J. Borzyszkowski, dz. cyt., s.7
[9] A. Majkowski, Wybory do sejmu Rzeszy niemieckiej w roku 1912 na kaszubskim Pomorzu, „Gryf” 1912, nr 5 , s. 141
[10] J. Borzyszkowski, dz. cyt., s. 9
[11] J. Wójcicki, Dzieje Polski nad Bałtykiem, Warszawa 1972, ss. 297-301.
[12] W. Heidn, Die Geschichte des Kreises Karthaus (Vom Ende der Ordensherrschaft 1466-1945), Hamburg 1971, ss.49-54
[13] D. Dolatowski, dz. cyt., ss. 177-180
[14] A. Romanow, Kartuzy stolicą powiatu…, s. 271
