Franciszek Treder - założyciel i patron Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach przyrodnik, etnograf, literat a przede wszystkim doskonały znawca kultury ludowej Kaszub.

Franciszek Treder (1903-1980), nauczyciel, badacz kaszubski, działacz społeczny urodził się 6 kwietnia 1903 r. w Łączyńskiej Hucie k. Borzestowa (powiat kartuski), w wielodzietnej rodzinie kaszubskiej. Jego matka, Paulina Treder z domu Walkusz, była nauczycielką. Ojciec Franciszka - Jan Treder był rolnikiem posiadającym półtora hektara ziemi uprawnej oraz własny sklep w Borzestowie. Utrzymanie z tego niewielkiego gospodarstwa i małego sklepiku wiejskiego, licznej, bo 10-osobowej rodziny, sprawiało ogromne trudności, stąd też Jan Treder zajął się również prowadzeniem tzw. handlu domokrążnego. Dwa razy w tygodniu ojciec Franciszka objeżdżał furmanką okoliczne wsie skupując jajka, masło i drób, by następnie z zakupionym towarem udać się na rynek do Gdańska. Starania i mozolna praca ojca pozostały żywe w pamięci Franciszka. W borzestowskim sklepie natomiast, ojciec Franciszka sprzedawał wszystko, na co tylko mógł znaleźć zbyt, przede wszystkim zaś – co było bardzo istotne i pozostawiło trwały ślad w kształtowaniu młodej osobowości kilkuletniego dziecka – wydawnictwa związków i organizacji polskich działających na ziemiach pod zaborem pruskim.

Franciszek rozpoczął swą szkolną edukację uczęszczając do niemieckiej szkoły publicznej w Borzestowie, gdzie uczył się języka niemieckiego, ale w domu poznawał tajniki polskiego czytania, pisania i rachowania. Zainteresowanie Franciszka historią regionu oraz literaturą, spowodowało, że postanowił on kontynuować naukę w Seminarium Nauczycielskim w Grudziądzu. Nie było to łatwe, gdyż oprócz zdolności potrzeba było środków finansowych aby zrealizować ten cel. Na szczęście, Treder uzyskał stypendium, które ułatwiło mu edukację. W ten sposób, młode państwo polskie, wspierało rozwój własnych kadr pedagogicznych. Z odpisu świadectwa dojrzałości Franciszka Tredera z dnia 17 czerwca 1922 r., dowiadujemy się o ukończeniu przez niego Seminarium, poprzez złożenie od dnia 9.06 do dnia 17.06. 1922 r., egzaminu nauczycielskiego w Grudziądzu.

Po ukończeniu Seminarium, Franciszek Treder rozpoczął pracę w 1922 r. jako nauczyciel w Szarlocie pod Kościerzyną. Po dwóch latach pracy – w 1924 r. musiał jednak rozstać się ze swą posadą ze względu na zły stan zdrowia – chorobę serca. Przez następne trzy lata pracował w gospodarstwie ojca. Za sprawą Aleksandra Majkowskiego zajął się gromadzeniem zabytków kultury materialnej i sztuki ludowej Kaszub oraz wyrobem szkolnych pomocy naukowych. Założył spółdzielnię pod nazwą „Nauczycielska Wytwórnia Pomocy Naukowych” w Gdyni. W 1932 roku zorganizował pierwszą wystawę zabytków w Borzestowie. Część z jego zbiorów trafiła jeszcze przed wybuchem II wojny światowej do Muzeum Etnograficznego w Toruniu. W 1938 r. ożenił się z Aleksandrą Bokówną, z którą miał dwóch synów Jana i Andrzeja. Wybuch II wojny światowej zniweczył plany Franciszka Tredera utworzenia muzeum kaszubskiego. Okres wojenny przeżył w Gdyni, Radomsku (u rodziny), wreszcie na robotach przymusowych w Niemczech. W 1945 r. powrócił na Kaszuby i wznowił pracę nad gromadzeniem regionalnych dóbr kultury. W tym czasie (1945 r.) organizacją i prowadzeniem Muzeum zajął się Powiatowy Ośrodek Krzewienia Kultury i Sztuki w Kartuzach, którego dyrektorem był Edward Ogórek, sekretarzem dr Henryk Kotowski, skarbnikiem zaś Emil Lniski. Przy Muzeum Kaszubskim uruchomiono pracownię haftu kaszubskiego, którą prowadziła Franciszka Majkowska, zaś już od 26 sierpnia do 15 października 1945 r. można było oglądać pierwszą po wojnie wystawę kaszubskiej sztuki ludowej. W muzeum, które powstało w pomieszczeniach „Dworu Kaszubskiego”, została otwarta „Wystawa Martyrologii Polskiej”. Ekspozycję poświęconą tej problematyce zainaugurowano 4 listopada 1945 r. przy okazji zjazdu działaczy kaszubskich w Kartuzach. W 1946 r. Muzeum przeniosło się z „Dworu Kaszubskiego” do gmachu po byłym areszcie śledczym przy ulicy Kościerskiej,

Mając na uwadze wiedzę i doświadczenie Franciszka Tredera w materii kaszubskiej, Powiatowy Komitet do Spraw Kultury poprosił go o zreorganizowanie muzeum i przeprowadzenie inwentaryzacji zbiorów. Otworzyła się nowa perspektywa dla Tredera. Powstałemu w 1945 r. muzeum w Kartuzach potrzebny był ktoś taki jak on, pasjonat i znawca regionu. W połączeniu kolekcji Majkowskiej, Kotowskiego z kolekcją Tredera widziano szansę na rozwój instytucji.

Po latach, Treder wspominał: Gdy wróciłem z wojny, Powiatowy Komitet do spraw Kultury, reprezentowany przez dra Henryka Kotowskiego, F. Majkowską, Ogórka, Kosińskiego zwrócił się do mnie o ponowne podjęcie starań w kierunku zorganizowania muzeum, proponując mi przejęcie domu przy ulicy Kościerskiej i kilkanaście eksponatów, przechowywanych w okresie wojny w magazynie tzw. Wydziału Powiatowego.

Muzealiów przekazanych Franciszkowi Trederowi było 241. Z pomocą Trederowi przyszło powstałe w 1947 r. Towarzystwo Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. dr. Aleksandra Majkowskiego, które otrzymało budynek po Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego przy ulicy Kościerskiej. Franciszek Treder przystąpił do prac adaptacyjnych. Wiele prac remontowych w budynku wykonał sam. Uporządkowany przez Franciszka Tredera obiekt został otwarty dla publiczności 1 maja 1947 r. Przez krótki okres Muzeum znajdowało się pod zarządem Towarzystwa Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. A. Majkowskiego, którego prezesem był dr Andrzej Bukowski.

W 1948 r. w Muzeum odbyła się wystawa prac malarskich Mariana Mokwy.

Z dniem 1 stycznia 1950 r. Muzeum Kaszubskie – tak jak wszystkie inne muzea w Polsce – zostało upaństwowione, Towarzystwo Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. dr. Aleksandra Majkowskiego z siedzibą w Gdańsku zostało zlikwidowane. Treder przekazał wówczas na jego własność zgromadzone eksponaty i objął kierownictwo placówki, a potem został jego kustoszem (aż do przejścia na emeryturę w 1974 roku). W ramach prac muzealnych i etnograficznych współpracował m.in. z Bożeną Stelmachowską, Andrzejem Bukowskim i Wacławem Szczeblewskim. Szczególne wsparcie Treder otrzymywał od Franciszka Brzezińskiego, Augustyna Mielewczyka i Izabelli Trojanowskiej. Działalność Franciszka Tredera nie ograniczała się jedynie do samych prób tworzenia muzeum. Udzielał się społecznie, pisał artykuły, wiersze i sztuki kaszubskie.

Treder tworzył utwory radiowe i sceniczne. Koło Akademików Kaszubów w Kartuzach przedstawiło w dniu 14 i 15 sierpnia 1938 r. w Kartuzach komedię kaszubską Franciszka Tredera „Wrëje” („Swaty”). Sztuka ta opracowana została dla toruńskiej stacji radiowej, a następnie przekształcono ją do wymogów scenicznych. Ten ludowy utwór zawierał ciekawe elementy z życia Kaszubów: tańce, pieśni ludowe i obyczaje. Przedstawienie cieszyło się ogromnym powodzeniem i entuzjastyczną reakcją publiczności, licznie zgromadzonej w sali Hotelu Centralnego w Kartuzach. Treder publikował także swoje artykuły popularnonaukowe w lokalnej prasie jak: „Chëczy”, w dodatku regionalnym Gazety Kartuskiej „Kaszuby”, czy też w „Jantarowych Szlakach”.

Franciszek Treder – z początkiem 1976 r.– opuścił Muzeum, przenosząc się do swojego domu rodzinnego w Gdyni. Tam niebawem, w ciszy domowej, bardzo poważnie podupadł na zdrowiu. Tym razem nie był to zawał serca, ale wylew krwi do mózgu. Po dłuższym pobycie w szpitalu, częściowo sparaliżowany, powrócił do domu w Gdyni.

Ostatni raz w swoim życiu przyjechał do Muzeum Kaszubskiego w roku 1979 – w dniu, kiedy to Wojewódzka Rada Narodowa w Gdańsku nadała Muzeum Kaszubskiemu w Kartuzach Medal „Zasłużonym Ziemi Gdańskiej” z okazji XXX-lecia swego istnienia.

Za swoją działalność kulturalną otrzymał Medal Stolema przyznawany przez Klub Studencki „Pomorania”, Srebrny Krzyż Zasługi (1959), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1960), Medal 1000-lecia Państwa Polskiego, Odznakę Zasłużonego Działacza Kultury, Srebrną Odznakę za Opiekę nad Zabytkami, Odznakę Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowych oraz wiele innych. Zmarł 20 sierpnia 1980 roku w Gdyni i został pochowany na Cmentarzu Witomińskim w tym mieście. Jego imię nosi Muzeum Kaszubskie w Kartuzach i Szkoła Podstawowa w Borzestowie, a także jedna z ulic w Kartuzach i Baninie- dużej miejscowości leżącej w powiecie kartuskim.

Bibliografia:

Franciszek Treder,, Pamiętnik w muzeum spisany, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne”, Z. 1 Kartuzy 1993

Cezary Obracht-Prońdzyński, Kaszubskich Pamiątek Skarbnice, Kaszubskich pamiątek skarbnice. O muzeach na Kaszubach - ich dziejach, twórcach i funkcjach społecznych, Gdańsk 2008

Norbert Maczulis, Sylwetka Franciszka Tredera – założyciela i patrona Muzeum Kaszubskiego, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne Z. 5, Kartuzy 1997

Barbara Kąkol, Muzeum Kaszubskie w Kartuzach od 70 lat skarbnicą kaszubskich pamiątek, „Kartuskie Zeszyty Muzealne”, Z. 1, Kartuzy 2016