100 lecie miasta Kartuzy
Rok 2023 jest szczególny. W tym roku świętujemy bowiem stulecie nadania praw miejskich Kartuzom.W początkach XIX wieku w wyniku pruskiej reformy administracyjnej przeprowadzonej po wojnach napoleońskich w latach 1815-1819 Kartuzy stały się powiatem. W 1823 r. nastąpiła kasata zakonu kartuzów, w następstwie czego doszło do parcelacji nieruchomości folwarku klasztornego. Nastąpiła realna możliwość osiedlenia się większej ilości ludzi i planowej zabudowy Kartuz.Powstawały różne urzędy administracji powiatowej, na które sprowadzono urzędników z innych części Prus. Z jednej strony widoczny był rozwój Kartuz (połączenia drogowe, kolejowe z Lęborkiem, Kościerzyną, Pruszczem Gdańskim, budowa szkół). Z drugiej nasiliła się germanizacja. W 1905 r. zamknięto polskie szkoły, a w istniejących zabroniono dzieciom mówić po polsku, zmuszając je do nauki niemieckiego. Stąd też latem w 1906 r. wybuchł na Pomorzu ogólny strajk szkolny, w którym brało udział ponad 40 tys. dzieci. Na rodziców i dzieci spadły ogromne kary.
Na mocy podpisanego w dniu 29 czerwca 1919 roku Traktatu Wersalskiego cały teren powiatu kartuskiego został przejęty przez powstałe w 1918 r. państwo polskie. Dnia 8 lutego 1920 roku do Kartuz wkroczyło wojsko polskie – 1 Pułk Ułanów Krechowieckich. Wkraczających żołnierzy na rynku kartuskim powitał w imieniu mieszkańców starosta kartuski Emil Sobiecki. W tym dniu zakończył się pruski zabór trwający blisko 148 lat. Z okazji tych wydarzeń znana kartuska poetka Teodora Kropidłowska napisała wiersz Żyj nam, Polsko! Żyj nam, dostojny nasz Jenerale!.W lutym 1920 roku władze niemieckie opuszczały Kartuzy, zaś urząd gminy zdawał z ich strony ówczesny zastępca naczelnika gminy Altman. Ze strony polskiej urząd przejmował Józef Masełkowski (późniejszy burmistrz Kartuz).
W chwili przejęcia powiatu kartuskiego przez władze polskie działająca w powiecie niemiecka Rada Powiatowa (Kreistag) została rozwiązana rozporządzeniem Ministra Byłej Dzielnicy Pruskiej z dnia 20 stycznia 1920 roku. W powiecie jak i mieście zaczęto organizować polską administrację dostosowując ją do obowiązującego jeszcze ustawodawstwa pruskiego oraz nowych warunków politycznych.
Pierwszym starostą polskim w Kartuzach został mecenas Emil Sobiecki, który zapisał się na krótko w historii Kartuz. Ten znany i zasłużony działacz polskiego ruchu narodowego na Kaszubach miał zaszczyt witać 1 Pułk Ułanów Krechowieckich w Kartuzach. Wkrótce opuścił Kartuzy i objął funkcję Prezesa Sądu Powiatowego w Starogardzie Gdańskim. Jak wynika z akt archiwalnych, już w dniu 14 marca 1920 r. wychodzące ze Starostwa Powiatowego w Kartuzach pisma podpisywał starosta Franciszek Esden Tempski, który piastował ten urząd do 1921 r.. Po nim - również przez kilka miesięcy w 1921 r. i 1922 r. - starostą powiatowym był Wojciech Zawadzki. Na temat obu tych starostów brak jest jednak danych źródłowych. Obaj byli - jak wszyscy starostowie - Polakami nie wywodzącymi się z terenów Kaszub.
Kolejnym starostą kartuskim sprawujący tę funkcję w latach 1922 - 1923 był major Wojska Polskiego Leon Kowalski. Na jego to prośbę przybył z Wejherowa do Kartuz w 1922 r. Jan Bieliński celem utworzenia drukarni i lokalnej „Gazety Kartuskiej”.
W dniach 27 - 29 kwietnia 1923 r. przebywał w Kartuzach Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski. W podróży towarzyszyli mu: Generał Władysław Sikorski - ówczesny Prezes Rady Ministrów, Marszałek Sejmu RP Maciej Rataj, Marszałek Senatu Wojciech Trąpczyński, Minister Wojny generał Kazimierz Sosnkowski, Minister Skarbu Władysław Grabski, Prymas Polski Ks. Kardynał Edmund Dalbor oraz inni posłowie i senatorowie. Wraz z nimi gościł w Kartuzach znany pisarz Jarosław Iwaszkiewicz, który był sekretarzem Macieja Rataja.
W wygłoszonej w mieście mowie Prezydent Wojciechowski podkreślił wielkie znaczenie Kaszub dla Polski, jako korytarza łączącego ją z morzem.
W pierwszych latach niepodległości, osoba starosty często się zmieniała. Jednym z dłużej urzędujących na tym stanowisku był radca Bronisław Ostoja Sędzimir, sprawujący swój urząd od 1923 do 1929 roku. Żaden z 8 polskich starostów powiatu kartuskiego lat 1920 – 1939 nie był rodowitym Kaszubą. Naturalnie sytuacja nie zmieniła się też w okresie drugiej wojny światowej, gdy landratem i kreisratem powiatu kartuskiego został hitlerowiec Herbert Busch przybyły do Kartuz z Gdańska.
Znaczenie Kartuz w regionie wzrosło po uzyskaniu praw miejskich. W dniu 29 marca 1923 r. Premier RP i Minister Spraw Wewnętrznych generał Władysław Sikorski podpisał Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie zaliczenia gminy wiejskiej Kartuzy, leżącej w powiecie kartuskim, w województwie pomorskim w poczet miast. Natomiast dekretem Ministra Spraw Wewnętrznych Władysława Kiernika z dnia 10 lipca 1923 r. Kartuzy otrzymały herb opracowany i zaprojektowany przez dr A. Majkowskiego – wybitnego działacza kaszubskiego.
W okresie międzywojennym Kartuzy stanowiły centrum turystyczne Szwajcarii Kaszubskiej. W mieście funkcjonowało 5 hoteli dysponujących 180 miejscami noclegowymi. W mieście powstała redakcja Gazety Kartuskiej, zaś niedaleko Kartuz w Rutkach działała elektrownia wodna zasilająca w prąd nowo powstały port w Gdyni.
Powiat kartuski odgrywał istotną rolę pod względem politycznym i ekonomicznym. Był obszarem, który graniczył od wschodu z Wolnym Miastem Gdańsk, od zachodu zaś z państwem niemieckim. Miał strategiczne znaczenie dla II Rzeczypospolitej Polskiej. Był ostoją polskości, łączył tereny Polski południowej i centralnej z polskim skrawkiem Morza Bałtyckiego. Znaczenie położenia Kartuz dla Polski dostrzegali prezydenci Rzeczpospolitej Polskiej: Stanisław Wojciechowski, (odwiedził ponownie Kartuzy w 1924 r.) oraz prof. Ignacy Mościcki, który przebywał w Kartuzach w 1927 r.
W okresie międzywojennym Kartuzy były także prężnym ośrodkiem ruchu kaszubskiego.W 1929 r. z inicjatywy Jana Trepczyka i Aleksandra Labudy, za poparciem Aleksandra Majkowskiego, powołano w Kartuzach Zrzeszenie Regionalne Kaszubów. Podczas zjazdu organizacyjnego tj. 18 sierpnia 1929 r. po raz pierwszy wywieszono flagi kaszubskie.W 1938 r. w Kartuzach nastąpiło poświęcenie sztandaru warszawskiej Korporacji Cassubia. W wydarzeniu tym wziął udział dr Franciszek Kręcki.
Urzekająco o Kartuzach pisała wybitna pisarka Maria Dąbrowska w swym dziele Jarzębinowa ziemia, w: Dzieło najżywsze z żywych. Antologia reportażu o ziemiach zachodnich i północnych z lat 1919- -1939, podaje: „Kartuzy, od dwóch lat dopiero miasto, a przedtem poklasztorna osada – są stolicą tej okolicy, którą Niemcy nazwali pretensjonalnie: Kaszubską Szwajcarią”.
4 listopada 1945 roku odbył się w Kartuzach Zjazd Działaczy Kulturalno-Społecznych Ziemi Kaszubskiej, na którym omówiono żywotniejsze potrzeby w rozwijaniu życia kulturalnego, a także potrzebę wsparcia muzeum kaszubskiego. Już w 1945 r. działało w Kartuzach Muzeum Kaszubskie pod patronatem Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki.
W dniu 22 stycznia 1956 r. w budynku Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach doszło do pierwszego spotkania działaczy kaszubskich z kierownikiem muzeum Franciszkiem Trederem, Feliksem Marszałkowskim, dr Andrzejem Bukowskim, Lechem Bądkowskim, Bernardem Szczęsnym, Pawłem Szefką, którzy podjęli również, tak ważną dla historii Kaszub, ideę o powstaniu organizacji skupiającej Kaszubów. W grudniu idea ta została wprowadzona w życie. Powstało Zrzeszenie Kaszubskie, które od 1965 r. nosi nazwę Zrzeszenie Kaszubsko – Pomorskie.
(oprac. B.Kąkol)
WŁODARZE MIASTA KARTUZY w latach 1923 – 2023
BURMISTRZOWIE
Józef Masełkowski (1923-1924)
Bernard Bączkowski (1924)
Walerian Kubasik (1925-1927)
Bolesław Borzestowski (1927-1929)
Walerian Kubasik (1929-1934)
Feliks Lewiński (1935-1939)
Heinrich Lau (1939-1942)
Philipp Hubner (1942-1945)
Jakub Banaszak (1945)
Feliks Lewiński (1945-1949)
Marian Janczewski (1949-1950)
PRZEWODNICZĄCY PREZYDIÓW MRN
Stanisław Moczulski (1945)
Feliks Biernaczyk (1945-1948)
Tytus Mikulski (1948-1949)
Jan Świetlik (1949-1950)
Marian Janczewski (1950-1952)
Zygmunt Szczepankiewicz (1952-1953)
Rudolf Kiryk (1953-1954)
Konrad Drywa (1954-1959)
Paweł Łabuda (1959-1961)
Maria Potoczek (1962-1969)
Józef Morawski (1969-1973)
NACZELNICY
Bernard Klinkosz (1973-1978)
Teofil Klein (1978-1990)
BURMISTRZOWIE
Mieczysław G. Gołuński (1990-1991)
Maria Kowalewska Koska (1991-1994)
Marian Wilkowski (1994-1998)
Andrzej Kruszyński (1998-2000)
Kazimierz M. Borzestowski (2000-2002)
Mieczysław Gołuński (2002-2006)
Mirosława Lehman (2006-2014
Mieczysław Grzegorz Gołuński (2014-
STAROSTOWIE POWIATU KARTUSKIEGO
W LATACH 1818 - 2023
Pruscy landraci królewscy (1818 - 1920)
Michael von Groddeck 1818 – 1833
Georg Casper von Kleist 1833 - 1851
Mauwe 1851 - 1876
Freiherr von Schleinitz 1876 - 1884
von Krosigk 1884 - 1893
Keller 1893 - 1901
Dr Gottfried Hagemann 1901 - 1910
Römhild 1911 - 1913
Dr Gustav Simon 1913 - 1920
Polscy Starostowie Kartuscy 1920 - 1939
Emil Sobiecki 1918/1920
Franciszek Esden Tempski 1920 - 1921
Wojciech Zawadzki 1921 - 1922
Leon Kowalski 1922 - 1923
Bronisław Ostoja Sędzimir 1923 - 1929
Henryk Bienkiewicz 1929 - 1931
Jerzy Czarnocki 1931 - 1937
Jan Belina 1937 - 1939
Der Kreisrat und Landrat des Kreises Karthaus 1939 - 1945
Herbert Busch 1939 - 1945
Starostowie Powiatowi Kartuscy 1945 - 1950
Michał Głowiński (Samozwaniec) 1945
Mieczysław Nowak 1945
Zdzisław Piasecki 1945 - 1946
Karol Józef Krefft 1946
Bolesław Zaparucha 1946 - 1947
Stanisław Anioł 1947
Jan Kiszkis 1948
Bolesław Skręt 1948 - 1950
Bronisław Damrath 1950
Przewodniczący Prezydium Powiatowej Rady Narodowej 1950 - 1975
Bronisław Damrath 1950 - 1953
Antoni Tusk 1953 - 1954
Albin Rychert 1954
Józef Kamiński 1954 - 1958
Ambroży Bucholc 1958 - 1971
Czesław Pieprzak 1971 - 1973
Naczelnicy Powiatu
Czesław Pieprzak 1973 - 1975
Starostowie Powiatu Kartuskiego
Marian Wilkowski 1998 – 1999
Janina Kwiecień 2000 – 2002
Janina Kwiecień 2002 - 2018
Bogdan Łapa 2018-2023
