W 1945 r. organizacją i prowadzeniem Muzeum zajął się Powiatowy Ośrodek Krzewienia Kultury i Sztuki w Kartuzach, którego dyrektorem był Edward Ogórek, sekretarzem dr Henryk Kotowski, skarbnikiem zaś Emil Lniski[1]. W sprawozdaniu zebrania organizacyjnego Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki z 14.06.1945 r.
Czytamy:
„Skoro umilkły huki wystrzałów armatnich i kiedy zagoiły się rany zadane krainie naszej ostrym mieczem wojny, odruchowo zaczęło się w społeczeństwie naszym budzić zainteresowanie do wszystkiego co piękne i szlachetne, do wszystkiego, co jest cechą właściwą duszy naszej. (…) Przebudzeniem swoim wykazują chęć do pracy nad rozpoznawaniem, gromadzeniem i udoskonaleniem tego, co związane jest z naszym dorobkiem kulturalnym oraz właściwem jest naszej sztuce rodzimej”[2].
Edward Ogórek przedstawił całokształt pracy nowo powstającego ośrodka, zaznaczając jego rolę w tworzeniu muzeum regionalnego. Na kolejnym spotkaniu, które odbyło się 13.07.1945 r., ustalono, że parter domu „Dworu Kaszubskiego” przeznaczony zostanie na urządzenie regionalnego Muzeum Kaszubskiego[3].
Dnia 21.08.1945 r., podczas Walnego Zgromadzenia Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury przyjęto statut ośrodka oraz uchwalono nazwę jego Zarządu: Rada Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki. Ponadto sformułowano założenia programowe oraz przyjęto Regulamin Muzeum Kaszubskiego, które miało zostać otwarte w najbliższych dniach[4].
Jednak z powodu niedokończonego remontu sal muzealnych, planowana wystawa obrazów została odłożona na termin późniejszy. Należy pamiętać, że w tym czasie przedwojenne zabytki Franciszka Tredera znajdowały się u jego rodziny w Borzestowie. Niemniej Muzeum już podjęło swoją działalność.
Przy Muzeum uruchomiono pracownię haftu kaszubskiego, którą prowadziła Franciszka Majkowska, zaś już od 26.08. do 15.10.1945 r. trwała pierwsza po wojnie wystawa kaszubskiej sztuki ludowej[5]. Wystawę zwiedziło 485 osób. Mogły one na niej zobaczyć wyroby ceramiczne, hafty oraz meble zdobione ornamentyką kaszubską[6]
Powołano także Powiatową Radę Muzeum, w skład której wchodzili: dr Borowski, mec. W. Hirsch, dr H. Kotowski, ks. I. Stryszyk, F. Majkowska, M. Symflerowa i inni[7]. W powstałym w pomieszczeniach „Dworu Kaszubskiego” Muzeum, została otwarta „Wystawa Martyrologii Polskiej”. Ekspozycję poświęconą tej problematyce otwarto 4.11.1945 r. przy okazji zjazdu działaczy kaszubskich w Kartuzach[8]. Z zachowanego budżetu Muzeum za okres 1.10.1945 r. do 31.03.1946 r. wynika, że koszty i dochody zaplanowano na poziomie 42 tys. zł. Najwięcej planowano wydać na zakup eksponatów i książek, bo aż 24 tys. zł. Z kolei dochody miały pochodzić głównie z dotacji ministerialnej – 27 tys. zł[9].
Dnia 31.01.1946 r. ukazał się w Zrzeszy Kaszubskiej apel Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach o przekazanie w darze eksponatów z dziedziny sztuki i kultury rodzimej, które proszono, aby dostarczyć do Muzeum przy ulicy Gdańskiej 15[10], bądź przysłać informację pisemną. Z apelu tego wysuwają się dwa ważne fakty, pierwszy, że Muzeum cały czas poszerzało kolekcję i określiło jakich zbiorów poszukuje, drugie, że mieściło się jeszcze w Kaszubskim Dworze.
Foto nr 1
Ponadto z innego artykułu prasowego wiemy, że Franciszka Majkowska prowadziła Muzeum czyli nim kierowała[11].
Foto nr 14, foto 138
Niestety rozwój Muzeum kaszubskiego przerwało przejęcie jego siedziby - „Kaszubskiego Dworu” przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Kartuzach[12].
W zamian za to został Radzie przyznany budynek przy ulicy Kościerskiej. Przytoczmy fragment treści protokołu z zebrania Rady Kultury i Sztuki, które odbyło się 11.02.1946 r.:
„Co do lokalu w którym dotychczas mieściło się muzeum, zakomunikował przewodniczący, że lokal ten musimy odstąpić na korzyść Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kartuzach i w zamian za to, na muzeum im. dr Majkowskiego, został Radzie przyznany dom przy ul. Kościerskiej, w którym mieścił się dotychczas Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa”[13].
Foto nr 2
Reasumując, w 1946 r. Muzeum przeniosło się z „Dworu Kaszubskiego” do gmachu przy ulicy Kościerskiej, który w opłakanym stanie opuścił powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. W zatwierdzonym planie budżetowym Muzeum z 4.02.1946 r. jako kierownik Muzeum widnieje Edward Ogórek, a jako społeczny kustosz Leopold Kosiński, Przewodniczący Powiatowej Rady Kultury i Sztuki (i jednocześnie dyrektor kartuskiego gimnazjum)[14]. Z kolei w informacji dla Ministerstwa Kultury i Sztuki z września 1946 r. znajduje się informacja, że kustoszem jest Franciszka Majkowska[15].
Jak już wspomniano, w 1946 r. Muzeum mieściło się w budynku przy ulicy Kościerskiej. Jest to o tyle ważna informacja, gdyż często powielany jest błąd jakoby Urząd Bezpieczeństwa zajmował ten budynek do 1947 r.[16] Jednak problemy lokalowe i personalne nie skończyły się. Z kolei o budynek przy Kościerskiej upomniał się Urząd Likwidacyjny w Kartuzach, żądając jego zwrotu. W piśmie z 25.05.1947 r. Leopold Kosiński zwrócił się z prośbą do Starosty Powiatowego o przekazanie nieruchomości, położonej przy ulicy Kościerskiej, w zarząd i użytkowanie Zarządowi Miejskiemu Miasta Kartuzy.
Nie tylko problemy lokalowe nie były rozwiązane, ale także kwestia podporządkowania, prowadzenia i zarządzania Muzeum. Członkowie Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki w Kartuzach wiedzieli, że kolekcjonowaniem zabytków z terenu Kaszub zajmował się Franciszek Treder. Mając na uwadze jego wiedzę i doświadczenie poproszono go o zreorganizowanie Muzeum i przeprowadzenie inwentaryzacji zbiorów.
Fot 11,12,13
Powstałemu w 1945 r. Muzeum w Kartuzach potrzebny był ktoś taki jak Treder, pasjonat i znawca regionu. W połączeniu kolekcji Franciszki Majkowskiej, Henryka Kotowskiego z kolekcją Franciszka Tredera widziano szansę na rozwój Muzeum. Po latach Treder wspominał:
„Gdy wróciłem z wojny, Powiatowy Komitet do spraw Kultury, reprezentowany przez dra Henryka Kotowskiego, F. Majkowską, Ogórka, Kosińskiego zwrócił się do mnie o ponowne podjęcie starań w kierunku zorganizowania muzeum, proponując mi przejęcie domu przy ulicy Kościerskiej i kilkanaście eksponatów, przechowywanych w okresie wojny w magazynie tzw. Wydziału Powiatowego”[17].
Muzealiów przekazanych Franciszkowi Trederowi było więcej niż kilkanaście – mianowicie 241[18]. Były to zbiory Franciszki Majkowskiej, Henryka Kotowskiego oraz Edwarda Ogórka. W tym całym inwentarzu nie było ani jednego eksponatu pochodzącego od Franciszka Tredera, te pojawiły się dopiero później. Należy jednak pamiętać, że Majkowska, wyprowadzając się z Kartuz, zabrała większość swojej kolekcji, przygotowując później na jej podstawie wystawy w Wejherowie. Niemniej, w zbiorach kartuskich, znajduje się kilka obiektów pochodzących z przedwojennego Muzeum Miejskiego z Gdyni, a przekazanych przez Miejski Wydział Kultury z Gdyni[19].
W prasie natomiast zachwalano piękne kropielnice, fajansową Mękę Pańską ( w rzeczywistości wykonaną z gliny, E.23 MKK) , kartusz fajansowy, „śliczne uratowane od zagłady stare krosna” czy też ceramikę. „Uderzało zaś ( jak to określono), brak strojów kaszubskich czy też czepców”[20].
Foto 132,
Fot. 4,5,
Franciszek Treder przystąpił do prac adaptacyjnych. Sam łatał dziury w dachu, uzupełniał tynki oraz malował ściany. Uporządkowane przez Franciszka Tredera Muzeum zostało otwarte dla publiczności 1.05.1947 r. Z pomocą Trederowi przyszło powstałe w 1947 r. Towarzystwo Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. dr. Aleksandra Majkowskiego. Przez krótki okres Muzeum znajdowało się pod jego zarządem. Prezesem Towarzystwa Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. dr. A. Majkowskiego był dr Andrzej Bukowski. W odezwie zapraszającej na zebranie organizacyjne Towarzystwa, podpisanej przez Franciszka Sędzickiego, Pawła Grotha, Czesława Wierusz-Kowalskiego oraz Henryka Kotowskiego pisano m.in. nie tylko o potrzebie gruntownego remontu gmachu Muzeum, ale i o jego rozbudowie. Ponadto dostrzegano potrzebę ochrony eksponatów i uzupełnienia ich nowymi nabytkami. Warto też zwrócić uwagę, że autorzy odezwy odwoływali się do Aleksandra Majkowskiego i jego zbiorów, a nie do przedwojennych zbiorów Franciszka Tredera[21].
W odezwie wyznaczono też datę spotkania członków towarzystwa. Ostatecznie posiedzenie odbyło się 7.06.1947 r., na którym najwięcej uwagi poświęcono kwestii uregulowania własności siedziby Muzeum. Na kolejnym zebraniu Towarzystwa Miłośników Muzeum Kaszubskiego odbytym 4.05.1948 r., poruszono kwestię wystosowania prośby do Urzędu Likwidacyjnego w Sopocie o wyłączenie gmachu Muzeum ze spisu nieruchomości przeznaczonych do sprzedaży. Kwestia ta nie została jednak rozstrzygnięta i w zasadzie do momentu upaństwowienia Muzeum, zagadnienia własnościowe budziły kontrowersje.
Poza tym istniały także problemy z zarejestrowaniem towarzystwa, nastąpiło to dopiero rok po złożeniu wniosku – 18.08.1948 r.[22]. W tym samym roku, dzięki interwencji Rady Kultury i Sztuki, siedziba Muzeum (która nie była wciąż uregulowana prawnie) została ustalona w ogólnopolskiej sieci muzeów regionalnych i Kartuzy, jako jedyne miasto wśród miast wybrzeża ówczesnego województwa gdańskiego, posiadało Muzeum.
6.06.1948 r. w Muzeum otwarto wystawę prac malarskich Mariana Mokwy[23]. Wynika z tego, że pomimo wielu trudności Muzeum pracowało. Należy też zauważyć, że konsultacji naukowych Muzeum udzielała wówczas dr Wanda Brzeska, współpracowniczka Bożeny Stelmachowskiej i adiunkt w Katedrze Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Dużym sukcesem towarzystwa i pracowników Muzeum było zorganizowanie pierwszej po wojnie przeglądowej Wystawy Kaszubskiej Sztuki Ludowej[24].
(oprac. B. Kąkol)
[1] Powiatowy Ośrodek Krzewienia Kultury i Sztuki (POKKiS) powstał w 1945 r. Jego przewodniczącym został Edward Ogórek, sekretarzem dr Henryk Kotowski, skarbnikiem Emil Lniski. Po zrzeczeniu się E. Ogórka funkcji przewodniczącego, został nim Leopold Kosiński. Członkami POKKiS byli: dr Borowski, L. Kościński, dr H. Kotowski, Kostrzewski, E. Lniski, F. Lewiński, F. Majkowska, E. Ogórek, starosta kartuski Z. Piasecki, Pietraszkiewicz, ks. I. Stryszyk, Turzyński, H. Zydowicz i inni. W 1946 r. POKKiS utrzymywał Muzeum Kaszubskie, Bibliotekę Publiczną i Uniwersytet Powszechny. W 1947 r. POKKiS przekształcił się w Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Kaszubskiego. Szerzej na temat: N. Maczulis, Zjazd działaczy kaszubskich w Kartuzach w 1945 r. w świetle dokumentu, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne”, 1999, z. 7. Por. też Protokoły POKKiS, wpisane w księgę inwentarzową muzealiów artystyczno-historycznych Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach, pod poz. AH 371 MKK
[2] Sprawozdanie z zebrania organizacyjnego Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki z 14 czerwca 1945 r., sygn. AH 371 MKK, s.1.
[3] Tamże, s. 7
[4] Tamże, s. 13-14.
[5] Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej (czyt. dalej: MPiMK-P), sygn.. R-1235, s.12
[6] MPiMK-P., Sp. F.M., DŻS, t. 33: Sprawozdanie z wystawy kaszubskiej sztuki ludowej w Kartuzach, sporządzone przez Starostwo Powiatowe Kartuskie, Referat Kultury i Sztuki, Kartuzy 18 X 1945 r
[7] MPiMK-P, Franciszka Majkowska Muzeum Kaszubskie w Kartuzach 1946-1950, sygn.. R-1238, s. 2.
[8] C. Obracht-Prondzyński, Kaszubskich pamiątek skarbnice. O muzeach na Kaszubach – ich dziejach, twórcach i funkcjach społecznych, Gdańsk 2008, ss. 188-189. Zob. też wniosek do starosty kartuskiego z 4.02.1946 r., znajdujący się w zbiorach Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko–Pomorskiej, sygn. R- 1236, s. 6. We wniosku tym mowa o chęci uruchomienia muzeum w „Dworze Kaszubskim”.
[9] APG, Urząd Wojewódzki w Gdańsku (cyt. dalej: APG,UWG), sygn.1250, Muzeum Kaszubskie w Kartuzach, k.31. Por. też C. Obracht-Prondzyński, dz.cyt., s. 186
[10]Zrzesz Kaszëbskô. Pismo dla ludu kaszubskiego. W imię Boga odrodzenie Kaszub!, nr 14, 31.01.1946
[11] Muzeum Kaszubskie w Kartuzach, „Dziennik Bałtycki”, 22.02.1948
[12] Mapa terroru. Śladami zbrodni komunistycznych w województwie gdańskim (1945-1956) pod red. Karola Nawrockiego, opracował zespół: R. Chrzanowski, D. Czerwiński, K. Filip, W. Kowalski, M. Węgliński, Gdańsk 2016, ss. 74-75 Zob. też. Protokół z zebrania Rady Kultury i Sztuki z dnia 11 lutego 1946, sygn. AH 371 MKK, s.27
[13] Protokół z zebrania Rady Kultury i Sztuki z dnia 11.02.1946, sygn. AH 371 MKK, s.27
[14] Cyt. za C. Obracht-Prondzyński, dz. cyt., s. 187. APG UWG, sygn.. 1250, k. 280
[15] Tamże, s.188
[16] 5.07.1997 r. na budynku Muzeum Kaszubskiego zawieszono tablicę pamiątkową o następującej treści: „W tym budynku w latach 1945-1947 mieściło się więzienie i siedziba powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego”. Niestety w treści są błędne daty, gdyż UB z budynku wyprowadziło się w 1946 r.
[17] F. Treder, Pamiętnik w Muzeum spisany, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne” 1993, z. 1, s. 39.
[18] C .Obracht-Prondzyński, Kaszubskich pamiątek skarbnice…, Gdańsk 2008, s. 192.
[19] Księga inwentarzowa muzealiów Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach 1947-1974.
[20] „Dziennik Bałtycki”, nr 52, 22.02.1948.
[21] C .Obracht-Prondzyński, dz.cyt., Gdańsk 2008, s. 193.
[22] Tamże, s. 194
[23] B. Kąkol, Muzeum Kaszubskie w Kartuzach – od 70 lat skarbnicą kaszubskich pamiątek, „Kartuskie Zeszyty Muzealne, 2016, z.1, s. 18
[24] Wystawa Kaszubskiej Sztuki Ludowej w Kartuzach, Gdańsk – Kartuzy 1949, s.7
