Kamień upamiętniający pobyt króla Prus Fryderyka IV w Kartuzach
Przy ulicy Wzgórze Wolności, naprzeciw starego katolickiego cmentarza, kartuskie Stowarzyszenie Wojaków ustawiło w sierpniu 1904 r. kamień upamiętniający pobyt króla Prus Fryderyka IV w dniu 6.08.1851 r. Obok granitowego głazu rosły dąb i lipa. Na znajdującej się na głazie tabliczce widniał napis: ,,6 VIII 1851 r. przebywał tu król Wilhelm IV”[1]. W tym samym roku król Prus Fryderyk Wilhelm IV wmurował kamień węgielny pod budowę Mostu Tczewskiego.
Kamień ten jest niemym świadkiem skomplikowanych dziejów Kaszub w tym powiatu kartuskiego. W wyniku I rozbioru Polski (1772 r.) ziemia kartuska znalazła się w zaborze pruskim. Niosło to wiele zmian wprowadzanych ustawodawstwem pruskim.
W początkach XIX wieku w wyniku pruskiej reformy administracyjnej przeprowadzonej po wojnach napoleońskich w latach 1815-1819 Kartuzy stały się powiatem. Należy zauważyć pozytywne aspekty reform pruskich jak uwłaszczenie chłopów, obowiązkowe nauczanie dzieci, które zlikwidowało zjawisko analfabetyzmu, lecz zarazem przyczyniło się do zniemczania miejscowej ludności.
W 1886 r. Kartuzy otrzymały połączenia kolejowe z Pruszczem Gdańskim, Kościerzyną (1901), Lęborkiem (1905), a szosowe z Gdańskiem i Słupskiem (1845-62), z Bytowem (1866-72) z Przodkowem (1880). Niemcy dokonali istotnego przeobrażenia przestrzennego osady. Wytyczono centrum pod przyszłe miasto – rynek, plac pomnikowy i przyległe do nich ulice. Wybudowano szereg budynków użyteczności publicznej i domów mieszkalnych. W mieście działała drukarnia Otto Ehlersa, apteka Daniela Christa, hotele Engelmanna, Berenta, Patschula, Bergmanna, Witstocka. O ziemi kartuskiej pisało wielu niemieckich pisarzy. Wilhelm Schwandt urodzony w Pucku jest autorem przewodnika Karthaus und die Karthäuser Schweiz wydanego w 1913 r. W Kartuzach osiadł także ród Meissnerów przybyły z Meklemburgii, który się spolonizował.
Kaszubi, w większości wywodzący się z warstwy chłopskiej, w swojej walce o zachowanie tożsamości musieli stawiać opór doskonale zorganizowanemu państwu pruskiemu później Rzeszy wilhelmińskiej. Polityka władz pruskich – Kulturkampf skierowana przeciw ludności polskiej, jak zauważył Aleksander Majkowski pchnęła Kaszubów ku polskości: Wszak nikt inny nie pchnął Kaszubów do opozycji przez rozszerzenie polityki antypolskiej na Kaszuby jak oni [Prusacy][2]. Z tego też powodu z całą bezwzględnością rząd pruski rozpoczął zwalczanie polskości na Pomorzu Gdańskim. Zamykano szkoły, wywłaszczano chłopów, prześladowano inteligencję, a organizatorów polskich towarzystw kulturalnych wtrącano do więzień.
Powiat kartuski należał do tych rejonów, w których pruska polityka kolonizacyjna święciła sukcesy. Parcelacja ziemi przeprowadzona przez komisję odbywała się wśród małorolnych i bezrolnych chłopów kaszubskich[3]. Dalsze zakazy wprowadzono w 1872 r. zabraniając Kaszubom używania języka polskiego również przy nauce religii z wyjątkiem pierwszej klasy, a w 1876 r. zniesiono wszelkie przepisy ustawowe i zwyczajowe. W 1905 r. zamknięto polskie szkoły, a w istniejących zabroniono dzieciom mówić po polsku, zmuszając je do nauki niemieckiego. W stosunku do ich ojców stosowano terror poprzez wydalanie ich z pracy, bicie i więzienie. Stąd też latem 1906 r. wybuchł na Pomorzu ogólny strajk szkolny, w którym brało udział ponad 40 tys. dzieci. W lipcu chłopi kaszubscy z okolic Goręczyna w powiecie kartuskim wystąpili w obronie polskich szkół i języka polskiego. 30 września 1906 r. także w Pelplinie odbył się wielki wiec protestacyjny, a w listopadzie strajk objął niemalże wszystkie szkoły pomorskie. Mimo terroru policyjnego i represji władz pruskich wobec rodziców, strajk szkolny trwał 8 miesięcy[4].
Wydarzenia te, podobnie jak rosnąca rywalizacja ekonomiczna powodowały dysonanse społeczne między Kaszubami a Niemcami.
Istotne dla władz kartuskich stały się także zagadnienia rozwoju urbanizacyjnego. Służyły temu celowi podejmowane w powiecie i na terenie Kartuz inicjatywy budowlane, m.in. budowa nowej szkoły, rzeźni, rozbudowa kartuskich wodociągów[7]. Ich przebieg zakłócił i spowolnił wybuch I wojny światowej w dniu 28 lipca 1914 roku.
I wojna światowa ożywiła nadzieje Kaszubów na szybki powrót powiatu kartuskiego do Polski. Wpłynęła też zasadniczo na zmianę stosunków ludnościowych w całym powiecie kartuskim. Rozporządzeniem cywilnych i wojskowych władz prowincji - działalność polskich stowarzyszeń została w wielu wypadkach zabroniona. Na osłabienie polskiego życia narodowego wpłynął fakt powołania wielu Kaszubów do wojska niemieckiego[8]. W latach wojny czynnikami integrującymi społeczność polską w powiecie były organizowane akcje charytatywne. W 1916 roku w Kartuzach, na rzecz poszkodowanych wojną rodaków w Królestwie Prus zebrano 187 marek[9]. Wzmożenie aktywności polskiej w Kartuzach nastąpiło dopiero w 1918 roku w wyniku zawartego rozejmu Niemiec z państwami koalicji. Do końca I wojny światowej dominującą pozycję na tym terenie posiadała ludność niemiecka. W 1918 roku na wzór państwa niemieckiego, w Kartuzach powstała Rada Robotniczo – Żołnierska, która uporała się z przedstawicielami powiatowych oraz miejskich władz pruskich. Należy pamiętać, ze rady żołnierskie nie postulowały haseł odbudowy państwa polskiego. Bliskie im były idee samostanowienia. Natomiast to powstające Rady Ludowe, deklarowały chęć przynależności do państwa polskiego. Los wielu ziem polskich, w tym Pomorza (Kaszub) ważył się w 1919 r. na Konferencji Pokojowej w Wersalu, która rozpoczęła się 18 stycznia 1919 r.. Naczelna Rada Ludowa do Paryża wysłała: Antoniego Abrahama wówczas z Oliwy, Tomasza Rogalę z Kościerzyny, Mieczysława Marchlewskiego z Grudziądza i Antoniego Miotka z Pucka. Skład ten został ustalony ostatecznie za sprawą Franciszka Kręckiego i przypuszczalnie w konsultacji z Aleksandrem Majkowskim. Wyprawa Kaszubów do Wersalu urosła przez dziesięciolecia do rangi legendy. Od początku Prusacy starali się nie dopuścić do przedostania się wymienionych osób poza granice. Stąd do Paryża dotarł tylko Tomasz Rogala i Antoni Abraham. Ten ostatni widział Pomorze jako część Polski z Gdańskiem w roli głównej.
Aleksander Majkowski natomiast podjął próbę organizowania polskich oddziałów zbrojnych do walki o wyzwolenie Pomorza. Zmuszony do zaniechania powstania zbrojnego ( zagrożona była granica wschodnia Polski i wszystkie siły wysłane były na front wojny polsko-rosyjskiej) na Kaszubach złożył urząd prezesa Rady Ludowej[10].
Przejmowanie tych ziem przez administrację polską następowało w początkach 1920 roku, co podyktowane zostało Traktatem Wersalskim podpisanym w dniu 28 czerwca 1919 r.. Postanowienia wersalskie o włączenie terenów Kaszub do Polski wymagały jednak wielu przygotowań wojskowych, które podjęte zostały w końcu 1919 r. w Warszawie. Na mocy Traktatu Wersalskiego część Pomorza miała powrócić po przeszło stu latach w granice Polski. Stolica województwa pomorskiego, niejako zastępczo znalazła się w Toruniu. Gdańsk stał się Wolnym Miastem w zdecydowanej większości pod wpływami niemieckimi. 62% powierzchni Prus Zachodnich, w tym prawie cały powiat kartuski znalazł się w graniach państwa polskiego.
Po ratyfikacji w dniu 10 stycznia 1920 r. Traktu Wersalskiego przez Rzeszę Niemiecką, rozpoczęło się przejmowanie dla Polski Pomorza i ziemi kaszubskiej przez wojska polskie Frontu Pomorskiego pod dowództwem generała Józefa Hallera.
Na mocy podpisanego w dniu 29 czerwca 1919 roku Traktatu Wersalskiego cały teren powiatu kartuskiego został przejęty przez powstałe w 1918 r. państwo polskie.
8 lutego 1920 roku do Kartuz wkroczyło wojsko polskie – 1 Pułk Ułanów Krechowieckich. W tym dniu zakończył się pruski zabór trwający blisko 148 lat. Koniec I wojny światowej był początkiem zasadniczej zmiany stosunków ludnościowych w powiecie kartuskim. Spowodował on także ewolucję w kontaktach i relacjach między Polakami a Niemcami. Wielu z nich wyjechało do Niemiec. Zachowanym śladem po bytności kartuskich Niemców jest kościół ewangelicki w Rynku dzisiejszy kościół św. Kazimierza, a także okoliczne nekropolie m.in. w Szymbarku, Kameli, Kolonii, Hopowie, Somoninie. W 1848 r. Niemcy stanowili 33,4 % ogółu mieszkańców Kartuz, zaś w 1910 r. już 49,9%.
W okresie międzywojennym, w miejscu gdzie stał kamień założono nowy cmentarz katolicki, a głaz przeniesiono do ogrodu przy pastorówce w Rynku w Kartuzach. Kamień ten przekazali sobie proboszcz katolicki ks. Leon Połomski oraz pastor kościoła ewangelickiego Werner Müller. Ich przyjaźń wystawiona została na niejedną próbę, zwłaszcza w czasie II wojny światowej.
Gdy więc ks. Połomski trafił do obozu koncentracyjnego w Stutthofie niemiecki pastor Müller poszedł osobiście do kierownika NSDAP w Kartuzach Fritza Gutjahra prosząc o ratowanie swego polskiego przyjaciela. Jednak jego wstawiennictwo nie było skuteczne. Ks. L. Połomski w Stutthofie był już tylko numerem 9981. W trackie wykonywania ciężkich prac został ciężko pobity i zmarł 5 sierpnia 1940 r..
Kamień był znowu niemym obserwatorem okrutnych działań eksterminacyjnych. Polska ludność zamieszkująca teren Kaszub została poddana represjom. Niektórzy zginęli w czasie licznych egzekucji, inni w obozach koncentracyjnych.
Na polskich terenach znajdowało się 167 miejsc, w których często siły niemieckiej policji, SS i Selbstschutzu dokonywały zbiorowych mordów na obywatelach państwa polskiego. Z tego najwięcej, bo aż 69, w Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, w skład którego wchodził powiat kartuski. W ostatnim czasie w wyniku prowadzonych badań naukowych pojawiło się nowe pojęcie historyczne: Zbrodnia Pomorska 1939. Termin ten został stworzony w celu całościowego określenia eksterminacji ludności cywilnej w ponad 400 miejscowościach przedwojennego województwa pomorskiego w tym w powiecie kartuskim. Tak zwana „krwawa jesień” trwała od września 1939 do stycznia 1940 roku.
Specjalne grupy policji bezpieczeństwa, na podstawie list proskrypcyjnych przygotowanych przed wojną, rozstrzeliwały kaszubską inteligencję, aktywistów politycznych i społecznych, przedstawicieli świata kultury oraz duchowieństwo. Częstym miejscem dokonywania egzekucji były kaszubskie lasy: okolice Piaśnicy, Szpęgawska, Kalisk, Borowa, Szadego Buku, Szymbarka, Sarniego Dworu w pobliżu Egiertowa czy też Kartuz. Masowe aresztowania nastąpiły już na początku września 1939 roku. Główną rolę w eksterminacji ludności pomorskiej odegrali namiestnik Okręgu Rzeszy Gdańsk – Prusy Zachodnie Albert Forster i jego administracja terenowa, których celem było zniemczenie Pomorza.
Już z początkiem września 1939 r. w Kartuzach rozpoczęły się masowe aresztowania. Jako pierwszych ujęto dwudziestu członków Polskiego Związku Zachodniego, których wskazali Niemcy z miejscowego Selbstschutzu. Pierwsza publiczna egzekucja w Kartuzach została wykonana przez gestapowców na sześciu osobach 14 września 1939 roku w lasku w pobliżu Wzgórza Wolności. Zginęli z rąk oprawców: Leon Cichosz, Robert Gransicki, Nikodem Klucz (naczelnik stacji PKP), Leon Litwin, Jan Majewski (pracownik sądu), Paweł Nacel i niektóre źródła podają Stanisława Estkowskiego - jest to błąd.
Na mocy dekretu Hitlera z 8 października 1939 roku zachodnie i północne ziemie polskie, w tym Kaszuby, zostały inkorporowane do III Rzeszy. Należy jednak pamiętać, że wszedł on w życie 26 października 1939 r., kiedy akcja eksterminacyjna już się rozpoczęła. Zbrodni dokonano w pierwszych czterech miesiącach okupacji. Obok obozu w Stutthofie największym miejscem zbrodni hitlerowskiej stał się Las Piaśnicki położony miedzy Wejherowem a Krokową, w którym są groby kilkunastu tysięcy Kaszubów i Polaków z północnej części tej ziemi. W powiecie kartuskim największym miejscem kaźni stał się las kaliski koło Kartuz. 27 października 1939 roku, Niemcy rozstrzelali tam 136 mieszkańców ziemi kartuskiej, w tym 82 przywiezionych z więzienia w Kartuzach. W tym samym czasie gestapo przewiozło do lasu kaliskiego zwłoki zamordowanych ponad 48 Polaków z obozu w Borowie[5]. W późniejszym czasie stwierdzono niżej obecność drugiego masowego grobu ze szczątkami 50 osób rozstrzelanych przez hitlerowców w roku 1944. Ekshumowane ciała przeniesiono na cmentarz komunalny w Kartuzach. 25 listopada Niemcy dokonali w tym miejscu kolejnej masowej egzekucji, w której zginęło najwięcej księży z powiatu kartuskiego. 27 października Niemcy aresztowali ks. Arasmusa z Kiełpina. Aresztowanego konwojowali Oskar Knorr, Alber Fritz Schulz oraz Hans Braun, a na miejsce egzekucji przybyli również esesman Adolf Plichta z Egiertowa i Hans Hardtke, właściciel cegielni w Starkowej Hucie. Jakże inne postawy od postawy Alberta Hoene, który przez cztery tygodnie w swoim dworku ukrywał księdza.
***
W 2020 r. kamień upamiętniający pobyt Fryderyka IV na Kaszubach, przekazał do zbiorów Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach ks. proboszcz parafii pw. św. Kazimierza w Kartuzach dr Ryszard Różycki. W miejscu po pamiątkowej tabliczce, po której pozostał ślad umieszczono nową z tą samą treścią z 1904 r.. Zaprojektował i ją wykonał prof. Jan Szczypka.
Jest jeszcze jeden kamień granitowy w Kartuzach bardzo podobny do tego, który do 2020 r. znajdował się przy kościele św. Kazimierza w Kartuzach. Według relacji (spisanej prawdopodobnie przez Jerzego Cisłaka) ś.p. Henryka Miotka w latach siedemdziesiątych zarysowała się możliwość upamiętnienia zamordowanych kolejarzy kartuskich. Wówczas powstał Komitet Budowy Obelisku. Patronat nad tym Komitetem i całą budową objął ówczesny dyrektor Rejonowej DKP w Gdyni Dominik Adamek. Dokumentacja obelisku została opracowana społecznie przez Komitet Miejsko-Gminny Stronnictwa Demokratycznego wg wskazówek dr Henryka Kotowskiego. Z pomocą kolejarzom przyszły kartuskie zakłady: Rejon Eksploatacji Dróg Publicznych, Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej oraz Oddział w Kartuzach Zjednoczonych Zakładów VERITAS. Wszystkie prace przy wykonaniu obelisku oraz uporządkowaniu okolicznego terenu wykonali społecznie kolejarze kartuscy oraz ich koledzy ze stacji Gdynia Główna Osobowa. Obelisk wykonany jest z granitu szwedzkiego. Do Kartuz sprowadzili go Niemcy w końcu XIX lub początku XX wieku w celu upamiętnienia miejsca, gdzie wg podania miał odpoczywać i rozbić swój obóz jeden z ich cesarzy. Gdy to wzgórze zamieniono w późniejszym czasie na cmentarz, obelisk ten zlikwidowano. Gdy szukano materiału na pomnik, odnalazł go ówczesny zawiadowca stacji Henryk Miotk, na posesji pani Osipow przy Rynku. Nie jest to jednak ten sam kamień znajdujący się pierwotnie przy ulicy Wzgórze Wolności[11]. Wynika z tego, że były dwa kamienie bardzo podobne do siebie, jeden u Pani Osipow, drugi w podwórzu kościoła św. Kazimierza. Pani Osipow, przekazała kamień na budujący się pomnik upamiętniający zamordowanych kolejarzy. Akt erekcyjny odczytał i wmurował dr Henryk Kotowski. W trakcie realizacji pamiątkowego obelisku, inicjatorów spotkał cios ze strony ówczesnych władz, które nie wyraziły zgody na umieszczenie nazwisk pomordowanych kolejarzy. Ostatecznie powstał pomnik wysokości 1,6 m. umocowany na płaskim podejściu z płytek marmurowych. Na obelisku przymocowana jest tablica z blachy mosiężnej o wymiarach 60 x 70 cm, z napisem z liter tłoczonych o następującej treści: „W hołdzie kolejarzom kartuskim pomordowanym i poległym w walce z faszyzmem w latach 1939-1945”. Pamiątkowy obelisk znajduje się przy ul. Kolejowej przy dworcu integracyjnym w Kartuzach.
(oprac. Barbara Kąkol)
[1] Roman Apolinary Regliński, Kartuzy i Szwajcaria Kaszubska na starych fotografiach i widokówkach, Gdynia 1999, s. 17. Zob. też N. Maczulis, Kartuzy z dziejów miasta i powiatu, Kartuzy 1998, s.39. Por. R. Ciemiński, Album Kartuski, Gdańsk 1991, s. 31
[2] Aleksander Majkowski, Wybory do sejmu Rzeszy niemieckiej w roku 1912 na kaszubskim Pomorzu, „Gryf” 1912, nr 5 , s. 141
[3] J. Borzyszkowski, Polski ruch narodowy w powiecie kartuskim w II połowie XIX i początkach XX wieku, Kartuzy, s. 9
[4] J. Wójcicki, Dzieje Polski nad Bałtykiem, Warszawa 1972, ss. 297-301.
[5] W. Heidn, Die Geschichte des Kreises Karthaus (Vom Ende der Ordensherrschaft 1466-1945), Hamburg 1971, ss.49-54
[6] D. Dolatowski, Kartuzy. Zarys dziejów gminy od czasów najdawniejszych do 1939 roku, Kartuzy 2018, ss. 177-180
[7] A. Romanow, Kartuzy stolicą powiatu (w) Dzieje Kartuz, t.1., s. 271
[8] A. Romanow, Warunki życia (w:) Dzieje Kartuz, t.1, s. 317
[9] Tamże, s. 317
[10]A. Bukowski, Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań 1950, s. 275.
[11] W kilku publikacjach potwierdza się informacja, że kamień upamiętniający pobyt króla pruskiego znajdował się przy kościele ewangelickim w Kartuzach – obecny kościół św. Kazimierza w Kartuzach. Kamień ten na moją prośbę przekazał do zbiorów muzeum ks. dr. Ryszard Różycki
